Ban thanh tra nhân dân xã, phường, thị trấn (gọi chung là Ban TTND) được thành lập theo Nghị định số 159/2016/NĐ-CP, ngày 29 tháng 11 năm 2016 của Chính phủ nhằm để giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật, việc giải quyết khiếu nại, tố cáo, kiến nghị, phản ánh, việc thực hiện pháp luật về dân chủ ở cơ sở của cơ quan, tổ chức, cá nhân, góp phần phát huy dân chủ, đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức, đơn vị.
Theo quy định tại khoản 1, Điều 11, Nghị định số 159/2016/NĐ-CP, ngày 29 tháng 11 năm 2016 của Chính phủ, Ban TTND có các nhiệm vụ và quyền hạn sau:
- Giám sát cơ quan, tổ chức, cá nhân có trách nhiệm ở xã, phường, thị trấn trong việc thực hiện chính sách, pháp luật; việc giải quyết khiếu nại, tố cáo, kiến nghị, phản ánh; việc thực hiện pháp luật về dân chủ ở cơ sở theo quy định tại Điều 13 Nghị định này. Khi phát hiện có dấu hiệu vi phạm pháp luật thì kiến nghị người có thẩm quyền xử lý theo quy định của pháp luật và giám sát việc thực hiện kiến nghị đó; xác minh những vụ việc do Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn giao.
- Tham gia việc thanh tra, kiểm tra tại xã, phường, thị trấn theo đề nghị của cơ quan nhà nước có thẩm quyền; cung cấp thông tin, tài liệu, cử người tham gia khi được yêu cầu.
- Kiến nghị Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn xử lý vi phạm theo thẩm quyền và khắc phục sơ hở, thiếu sót được phát hiện qua hoạt động giám sát, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan tổ chức, đơn vị.
- Kiến nghị Chủ tịch Ủy ban nhân dân và Ủy ban MTTQ Việt Nam xã, phường, thị trấn các hình thức động viên, biểu dương, khen thưởng tập thể, cá nhân phát hiện sai phạm và có thành tích trong công tác.
- Tiếp nhận kiến nghị, phản ánh của cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân có liên quan đến phạm vi giám sát của Ban TTND.
- Thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn khác do pháp luật quy định.
Tuy nhiên, trong thực tế các Ban TTND chưa thực hiện hết nhiệm vụ và quyền hạn của mình được pháp luật quy định, có nhiều nguyên nhân: Trình độ, năng lực của thành viên Ban TTND và Trưởng Ban TTND còn hạn chế nhất định. Trưởng Ban TTND hoạt động kiêm nhiệm, không có phụ cấp nên chưa khích lệ tinh thần, trong khi hoạt động giám sát nhạy cảm, va chạm đến lợi ích của tập thể và cá nhân, kể cả lãnh đạo Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân.
Một số nơi bố trí Phó Chủ tịch Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp xã kiêm Trưởng ban TTND, phạm vi giám sát của Ban TTND rất rộng, trong khi khối lượng công việc Mặt trận cơ sở hiện nay rất nhiều. Tại Điều 13, Nghị định số: 159/2016/NĐ-CP, ngày 29 tháng 11 năm 2016 của Chính phủ, Ban TTND có thẩm quyền giám sát 13 nội dung liên quan đến hoạt động của Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân.
Tuy được pháp luật quy định, nhưng thực tế, việc một Phó Chủ Ủy ban MTTQ Việt Nam xã kiêm Trưởng ban TTND tổ chức giám sát hoạt động của HĐND, UBND là điều hết sức khó khăn. Cái khó ở đây chính là vị trí công tác, là năng lực và các yếu tố tác động khác. Vì thế, thời gian qua việc chủ động giám sát của Ban TTND đôi lúc còn hạn chế, hiệu lực, hiệu quả chưa cao. Từ đó, chưa kịp thời ngăn chặn và phát hiện các sai phạm của cán bộ, công chức khối cơ quan nhà nước, các vụ việc phát hiện phần đông do người dân tố giác, phản ánh. Đồng thời, qua hoạt động giám sát, Ban TTND không mạnh dạn kiến nghị trực tiếp hoặc thông qua Ban Thường trực Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp xã kiến nghị với Chủ tịch Hội đồng nhân dân, Chủ tịch Ủy ban nhân dân cùng cấp hoặc cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền xem xét, giải quyết các vấn đề liên quan đến nội dung giám sát của Ban TTND và giám sát việc giải quyết kiến nghị đó.
Ngoài ra, Ban TTND cũng chưa duy trì họp định kỳ mỗi quý một lần để kiểm điểm công tác trong quý và triển khai công tác quý sau; cũng như, thực hiện chế độ báo cáo mỗi quý một lần trước Hội nghị Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp xã; định kỳ 6 tháng một lần tiến hành sơ kết; hằng năm tổng kết hoạt động và báo cáo trước Hội nghị Ủy ban MTTQ Việt Nam xã, thị trấn chưa đều. Một số nơi, việc quyết toán kinh phí hoạt động của Ban TTND cũng gặp khó khăn do phụ thuộc vào nguồn thu tại địa phương.
Thiết nghĩ, nếu Ban TTND và từng thành viên Ban TTND hoạt động hết chức năng, nhiệm vụ của mình thì vai trò của MTTQ Việt Nam ở cơ sở ngày càng phát huy. Đồng thời, hiệu lực giám sát của nhân dân ở địa bàn khu dân cư được nâng lên; cổ vũ, khích lệ tinh thần người dân tham gia giám sát các hoạt động của cơ quan nhà nước tại địa phương và đội ngũ cán bộ, công chức. Tuy nhiên, để làm được vấn đề này không phải là chuyện dễ dàng bởi nhận thức, ý thức, tinh thần trách nhiệm của từng người, từng địa phương khác nhau, cũng như cách nhìn nhận và tạo điều kiện của cấp ủy, chính quyền đối với hoạt động giám sát của Ban TTND cũng chưa phải là rõ ràng, đặc biệt là cơ chế, chính sách hiện nay còn bất cập.
Để phát huy vai trò giám sát của Ban TTND, các địa phương trong thời gian tới cần quan tâm thực hiện những vấn đề sau: Thành viên Ban TTND phải là người trung thực, công tâm, có uy tín, có hiểu biết về chính sách, pháp luật; đồng thời, tự nguyện tham gia Ban TTND; Ban TTND phải hoạt động theo nguyên tắc khách quan, công khai, minh bạch, dân chủ và kịp thời; làm việc theo chế độ tập thể và quyết định theo đa số; hằng năm, Ban TTND căn cứ vào Nghị quyết của Hội đồng nhân dân xã, chương trình hành động và sự chỉ đạo của Ủy ban MTTQ Việt Nam cùng cấp xây dựng chương trình, kế hoạch hoạt động và phải báo cáo Ủy ban MTTQ Việt Nam xã; Ban TTND tiếp nhận kịp thời các ý kiến phản ánh của nhân dân, trực tiếp thu thập các thông tin, tài liệu để xem xét, theo dõi cơ quan, tổ chức, cá nhân có trách nhiệm ở xã, thị trấn thực hiện những việc thuộc phạm vi giám sát.
Ủy ban nhân dân xã phải mời đại diện Ban TTND tham dự các cuộc họp của Ủy ban nhân dân có nội dung liên quan đến nhiệm vụ giám sát của Ban TTND và tạo điều kiện thuận lợi về kinh phí để Ban TTND hoạt động.
Ủy ban MTTQ Việt Nam xã phải mời đại diện Ban TTND tham dự cuộc họp của Ủy ban MTTQ Việt Nam xã có nội dung liên quan đến hoạt động của Ban TTND.
Thành viên Ban TTND phải được cấp ủy địa phương bảo vệ, tránh trường hợp bị đe dọa, trả thù, trù dập. Đồng thời, thành viên Ban TTND không được lợi dụng nhiệm vụ, quyền hạn của mình để kích động, dụ dỗ, lôi kéo người khác khiếu nại, tố cáo sai sự thật và thực hiện các hành vi trái pháp luật.
Hy vọng cấp ủy, chính quyền địa phương tiếp tục quan tâm, tạo điều kiện thuận lợi để Ban TTND hoạt động hết chức năng, nhiệm vụ của mình. Qua đó, để MTTQ Việt Nam cấp xã thực hiện tốt công tác góp ý xây dựng chính quyền; chính quyền thật sự của dân, do dân và vì dân.
